Οι υγρότοποι ως πεδίο ανάπτυξης Προγραμμάτων Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης

Φώτης Ποντικάκης
Υπεύθυνος Περιβαλλοντικής Αγωγής Πρωτοβάθμιας Εκπαίδευσης Ν. Χανίων

(Εισήγηση στην Ημερίδα του Μουσείου Φυσικής Ιστορίας Κρήτης για τους Τεχνητούς Υγρότοπους στο ΜΑΙΧ, την Παρασκευή 23-7-2004)

Τι είναι η Περιβαλλοντική Εκπαίδευση

Η Περιβαλλοντική Εκπαίδευση είναι μια σχετικά νέα εκπαιδευτική διαδικασία. Όπως την ξέρουμε σήμερα έκανε την εμφάνισή της γύρω στη δεκαετία του ’70. Εκπαίδευση σχετικά με τη φύση πάντα υπήρχε. Φυσιολατρική εκπαίδευση επίσης υπήρχε από παλιά. Αυτό που έγινε στα τέλη της δεκαετίας του ’60 είναι ότι έχουμε συνειδητοποίηση της καταστροφής της φύσης, η οποία αυξανόταν λόγω της αλόγιστης εκμετάλλευσης της φύσης για εμπορικούς σκοπούς, λόγω της εντεινόμενης βιομηχανοποίησης, της μόλυνσης του πλανήτη από πυρηνικά, χημικά και τοξικά απόβλητα, του ανταγωνισμού των εξοπλισμών και των κινδύνων που περικλείει.

Έτσι, ξεκινάει η Περιβαλλοντική Εκπαίδευση, σαν μια προσπάθεια αλλαγής της στάσης των ανθρώπων απέναντι στη φύση.

Η Περιβαλλοντική Εκπαίδευση δεν είναι άλλο ένα μάθημα, είναι μια διαδικασία προσέγγισης του περιβάλλοντος και των προβλημάτων που αντιμετωπίζει. Και σαν μια τέτοια διαδικασία, χρησιμοποιεί γνώσεις, μεθόδους και υλικό από διαφορετικά μαθήματα, από διάφορες επιστήμες, έχει διεπιστημονική προσέγγιση

Τι είναι Περιβάλλον;

Ένα κλασικό ερώτημα που απασχολεί τόσο τους ασχολούμενους με το Περιβάλλον όσο και όσους ασχολούνται με την Περιβαλλοντική Εκπαίδευση, είναι ο ορισμός της έννοιας του Περιβάλλοντος.

Ανάλογα με την απάντηση που δίνουμε στο ερώτημα αυτό, διευρύνουμε ή περιορίζουμε τα όρια της Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης.

Περιβάλλον λοιπόν, σύμφωνα με το ριζοσπαστικό οικολογικό κίνημα, θεωρούμε όλα όσα μας περιβάλλουν, συνεπώς υπάρχει το φυσικό και το ανθρωπογενές περιβάλλον. Η οικολογία λοιπόν είναι ο λόγος για τον οίκο, για όλα όσα μας περιβάλλουν. Οπότε μέσα στην «αρμοδιότητα» της Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης είναι προβλήματα που αντιμετωπίζει τόσο το φυσικό όσο και το ανθρωπογενές περιβάλλον.

Περιβαλλοντική Εκπαίδευση δεν είναι απλά η γνωριμία με τη φύση. Αυτό το κάνει και το μάθημα της Φυσικής. Η Περιβαλλοντική Εκπαίδευση προχωράει πέρα από αυτό εξετάζοντας τη σχέση του ανθρώπου με τη φύση, τα προβλήματα αυτής της σχέσης και, ακόμη, αναζητά ιδέες, προτάσεις και λύσεις γι’΄αυτά. Εμπεριέχει ακόμη η Περιβαλλοντική Εκπαίδευση και τη δράση για τη λύση των προβλημάτων.

Ποιους αφορά;

Η Περιβαλλοντική Εκπαίδευση δεν αφορά μόνο τους μαθητές, όπως ίσως θα υποθέσει κανείς με την πρώτη ματιά, μιας και μιλάμε για Εκπαίδευση.

Αφορά και τους ενηλίκους, μιας και σήμερα μιλάμε για «δια βίου εκπαίδευση», καθώς έχουμε μια κοινωνία ραγδαία μεταβαλλόμενη.

Ειδικότερα, αφορά ομάδες πληθυσμού που γειτνιάζουν ή ζουν μέσα σε σημαντικούς οικοτόπους, των οποίων η στάση επηρεάζει τους οικοτόπους. Ακόμη αφορά κάθε πολίτη μιας περιοχής που αντιμετωπίζει ένα σημαντικό οικολογικό πρόβλημα. Η λύση του προβλήματος απαιτεί ενεργή στάση όλων των πολιτών. Πολλές φορές απαιτείται αλλαγή στάσης, τρόπων ζωής και συμπεριφοράς κι εκεί χρειάζεται η Περιβαλλοντική Εκπαίδευση για όλους τους πολίτες, μικρούς και μεγάλους.

Οι στόχοι μας σχετικά με τους υγρότοπους

Οι παιδαγωγικοί μας στόχοι σχετικά με τους υγρότοπους είναι η ανάδειξη της σημασίας των υγρότοπων για την οικολογική ισορροπία, για την επιβίωση σπάνιων και απειλούμενων ειδών, για την ύδρευση και την άρδευση γειτονικών περιοχών, για τη ρύθμιση του μικροκλίματος της ευρύτερης περιοχής, η αλληλεξάρτηση όλων αυτών, η ανάγκη συντονισμένης δράσης για την προστασία των υγρότοπων, μιας δράσης που περιλαμβάνει την εφαρμογή νόμων και κανόνων διαχείρισης των υγροτόπων αλλά και τη συνεννόηση κρατικών φορέων, πολιτών και οικολογικών οργανώσεων.

Στόχος σημαντικός είναι ακόμη η ανάδειξη των προβλημάτων που αντιμετωπίζει ένας υγρότοπος, η αναζήτηση λύσεων καθώς και τρόπων συμπεριφοράς και ζωής που συμβάλλουν στη διατήρηση του υγρότοπου.

Δραστηριότητες προετοιμασίας

Πριν την επίσκεψη σε έναν υγρότοπο, η ομάδα των μαθητών /εκπαιδευόμενων είναι σημαντικό να συζητήσει (στο σχολείο, στην τάξη κλπ), χρησιμοποιώντας ως αφορμή σχετικά δημοσιεύματα των ΜΜΕ (π.χ. το πρόβλημα με τα χρυσόψαρα στη λίμνη Κουρνά ή το βουβαλοβάτραχο στη λίμνη Αγιάς). Μπορεί να γίνει ακόμη έρευνα σχετικά με τον υγρότοπο σε βιβλία, περιοδικά, εφημερίδες ή και συζήτηση με ειδικούς επιστήμονες. Το υλικό αυτό συγκεντρώνεται στην τάξη, παρουσιάζεται και γίνεται συζήτηση γύρω από αυτό.

Πριν την επίσκεψη σε έναν υγρότοπο με τους μαθητές / εκπαιδευόμενους είναι πολύ σημαντικό να έχει προηγηθεί επίσκεψη στον υγρότοπο του εκπαιδευτικού ή της ομάδας των εκπαιδευτικών, έτσι ώστε να γίνει αναγνώριση του χώρου, να εντοπιστούν πιθανά επικίνδυνα σημεία, να σχεδιαστεί η διαδρομή της επίσκεψης, να βρεθεί κατάλληλος χώρος για ξεκούραση, να λυθεί το ζήτημα του τρόπου πρόσβασης κοκ.

Μια ιδέα για την προετοιμασία των μαθητών για την επίσκεψη είναι η προβολή σχετικών διαφανειών (σλάιντς) στο σχολείο, π.χ. η σειρά διαφανειών του Εθνικού Κέντρου Βιοτόπων – Υγροτόπων για τους υγρότοπους.

Δραστηριότητες στον ίδιο τον υγρότοπο

Κατά την επίσκεψη στον ίδιο τον υγρότοπο, μπορεί να γίνει ξενάγηση από κάποιον ειδικό επιστήμονα ή από κάποιο μέλος της Ορνιθολογικής Εταιρείας, της Οικολογικής Πρωτοβουλίας Χανίων ή άλλης οικολογικής οργάνωσης.

Η επίσκεψη μπορεί να συνδυαστεί με παρατήρηση πουλιών. Για τη δραστηριότητα αυτή πρέπει να έχει εξασφαλιστεί ο κατάλληλος εξοπλισμός (κιάλια, τηλεσκόπιο, βιβλία για αναγνώριση πουλιών και φυτών).

Φωτογραφικές μηχανές, βιντεοκάμερες και δημοσιογραφικό κασετόφωνο μπορούν να αποθανατίσουν στιγμιότυπα της επίσκεψης, πουλιά και φυτά, συζητήσεις με ειδικούς και να αποτελέσουν υλικό για ένα «ρεπορτάζ» της δραστηριότητας.

Τα παιδιά/οι εκπαιδευόμενοι μπορούν να κρατάνε ακόμη μπλοκ σημειώσεων και να καταγράφουν παρατηρήσεις. Μπορούν οι εκπαιδευτικοί να έχουν ετοιμάσει κάποια ερωτηματολόγια τα οποία συμπληρώνουν οι εκπαιδευόμενοι στον υγρότοπο ή μπορούν να χρησιμοποιήσουν τα σχετικά Φύλλα Παρατήρησης που έχει ετοιμάσει το Κέντρο Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης Θέρμου και το Εθνικό Κέντρο Θαλασσίων Ερεύνών στα πλαίσια του Δικτύου Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης «Το ΠοτάμΙ».

Πρέπει από την αρχή της επίσκεψης να έχουμε επισημάνει στα παιδιά τη σημασία της ησυχίας κατά τη διάρκεια της επίσκεψης, τονίζοντας ότι η φασαρία διώχνει τα πουλιά μακριά.

Καλό είναι ακόμη να έχουμε προβλέψει ώρα και χώρο ξεκούρασης και χαλάρωσης των παιδιών κοντά στο χώρο επίσκεψης. Είναι σημαντικό για τα παιδιά.

Μπορούν επίσης να οργανωθούν παιχνίδια όπως το κυνήγι θησαυρού.

Δραστηριότητες μετά την επίσκεψη

Μετά την επίσκεψη, πρέπει οπωσδήποτε να γίνει συζήτηση στην τάξη. Η συζήτηση αυτή καλό είναι να γίνει την ίδια ή την επόμενη μέρα, ώστε να είναι πρόσφατες οι παρατηρήσεις. Η συζήτηση βοηθάει να κατανοήσουμε τι είδαμε, οι εκπαιδευόμενοι μοιράζονται τις παρατηρήσεις και τις εντυπώσεις τους.

Στη συζήτηση αυτή μπορεί να γίνει και επεξεργασία και παρουσίαση των απαντήσεων στα ερωτηματολόγια ή Φύλλα Παρατήρησης που έχουμε μοιράσει στα παιδιά.

Μπορεί επίσης να γίνει καταγραφή των παρατηρήσεων και εντυπώσεων, να σημειωθούν τα προβλήματα που είδαν, να συζητηθούν πιθανές λύσεις. Το κείμενο αυτό μπορεί να πάρει τη μορφή γράμματος προς τις εφημερίδες ή προς τους δημάρχους που είναι υπεύθυνοι για τον υγρότοπο (το έκανε φέτος το Δημοτικό Σχολείο Κολυμβαρίου στα πλαίσια του προγράμματος ΠΕ «Αναζητήσεις στα οικοσυστήματα των υγροτόπων της περιοχής μας»).

Μπορεί επίσης να οργανωθεί έκθεση με τις φωτογραφίες ή και να αναληφθεί ένα Πρόγραμμα Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης σχετικά με τον υγρότοπο αυτό ή τους υγρότοπους γενικά.

Συμμετοχή σε Δίκτυα Π.Ε.

Το σχολείο ή το τμήμα μπορεί να συμμετάσχει σε Δίκτυα Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης σχετικά με τους υγρότοπους. Στα Δίκτυα αυτά τα σχολεία που συμμετέχουν ανταλλάσσουν απόψεις και εργασίες και μπορούν να βρουν πολύτιμο υλικό για την πανίδα, τη χλωρίδα των υγρότοπων, ιδέες για δραστηριότητες, Φύλλα Παρατήρησης κλπ. Πολλά από αυτά είναι άμεσα διαθέσιμα μέσω του Διαδικτύου.

Τέτοια Δίκτυα είναι αυτό για το «Ποτάμι στην Ελληνική παράδοση» του Κέντρου Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης Θέρμου, το αντίστοιχο για το «Ποτάμι» της Ελληνικής Εταιρείας Προστασίας Περιβάλλοντος και Πολιτιστικής Κληρονομιάς, το Διεθνές Δίκτυο «Οικολογικά Σχολεία» που στην Ελλάδα συντονίζει η Ελληνική Εταιρεία Προστασίας της Φύσης (ένα από τα θέματά του είναι το νερό, κι υπάρχει πολύ καλό υλικό που μπορεί να χρησιμοποιήσει ένα σχολείο) κ.α.

Παιχνίδια

Τα παιχνίδια είναι σημαντικά για την εμπέδωση των γνώσεων και τη συνειδητοποίηση των προβλημάτων. Τα παιδιά μαθαίνουν ευχάριστα μέσα από το παιχνίδι.

Ένα είδος παιχνιδιού είναι τα παιχνίδια ρόλων, όπου κάθε μαθητής αναλαμβάνει κάποιο ρόλο: ¶λλος είναι ένα είδος πουλιού, άλλος ένα είδος δέντρου του υγρότοπου, άλλος γεωργός που χρησιμοποιεί το νερό, άλλος ψαράς, άλλος φυσιολάτρης, άλλος δήμαρχος, αστυνομικός, φυσιολάτρης κ.ο.κ. Ο καθένας αναλαμβάνει να βρει τι πρέπει να πει στο αυτοσχέδιο θεατρικό για την αξία που έχει ο υγρότοπος για τον ίδιο. Αυτό μπορεί να μετεξελιχτεί και σε κανονική θεατρική παράσταση,

Ένα παράδειγμα: Η λίμνη των κύκνων

Ένα ωραίο παράδειγμα παιχνιδιού είναι αυτό που προτείνει η Τατιάνα Ραϊση – Βολανάκη στα βιβλία με τα μουσικά παιχνίδια της.

Χρησιμοποιεί τη μουσική από τη «Λίμνη των Κύκνων» του Τσαϊκόφσκι. Τα παιδιά χωρίζονται σε ομάδες. Μια ομάδα κάνει τους κύκνους (τα πουλιά) και μια ομάδα τους κυνηγούς ή τους επισκέπτες. Όσο ακούγεται η απαλή μουσική οι κύκνοι κολυμπάνε αμέριμνοι. Μόλις η μουσική αλλάζει και γίνεται έντονη, εμφανίζονται οι κυνηγοί ή οι θορυβώδεις επισκέπτες και τα πουλιά τρέχουν τρομαγμένα να κρυφτούν.

Στο παιχνίδι αυτό εννοείται ότι μπορούμε να προσθέσουμε και άλλες δικές μας λεπτομέρειες και ιδέες.

Οργάνωση μιας «πράσινης τάξης»

Μια ιδέα που εφαρμόζεται τουλάχιστον από τη δεκαετία του ’70 στη Γαλλία είναι η οργάνωση μιας «πράσινης τάξης». Μια ομάδα παιδιών, η τάξη κι ο εκπαιδευτικός οργανώνουν μια κατασκήνωση κοντά σε ένα χώρο φυσικού κάλλους. Έτσι τα παιδιά γνωρίζουν από κοντά το χώρο. Απαιτείται όμως προσεγμένη οργάνωση από πλευράς εκπαιδευτικών, ενώ είναι σημαντικό μια τέτοια δραστηριότητα να μην προκαλέσει όχληση στον υγρότοπο.

Αναγκαιότητα συνεργασίας με οικολογικές οργανώσεις και φορείς

Για την οργάνωση δραστηριοτήτων Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης σε έναν υγρότοπο είναι σημαντική η επαφή και συνεργασία των εκπαιδευτικών με τους αρμόδιους φορείς (Δήμους, Επιχειρήσεις Ύδρευσης, υπηρεσίες).

Ακόμη, πολύτιμο υλικό μπορεί να βρεθεί από το Μουσείο Φυσικής Ιστορίας Κρήτης.

Σπουδαία επίσης μπορεί να είναι η συμβολή των οικολογικών οργανώσεων με υλικό, πληροφορίες, επισκέψεις στο σχολείο ή ξεναγήσεις.

Εννοείται ότι όλες οι πληροφορίες και το υλικό που συγκεντρώνεται πρέπει να γίνει αντικείμενο κριτικής επεξεργασίας από τους μαθητές, οι οποίοι στο τέλος πρέπει να καταλήξουν μετά από συζήτηση στις δικές τους απόψεις.

Πηγές
• Συλλογικό, Οικολογία – Περιβάλλον – Εκπαίδευση, έκδοση ΥΠΕΧΩΔΕ, εκδ. «Νέα Σύνορα» - Λιβάνη, Αθήνα 1996.
• Δ. Γεωργόπουλος – Ε. Τσαλίκη, Περιβαλλοντική Εκπαίδευση, εκδ. Gutenberg.
• Ευγ. Φλογαϊτη, Περιβαλλοντική Εκπαίδευση, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις, Αθήνα 1993.
• Κωνσταντίνα Τσαμπούκου – Σκαναβή, Περιβάλλον και Κοινωνία, εκδ. Καλειδοσκόπιο, Αθήνα 2004.
• Dominique Simonnet, Τι είναι οικολογία;, εκδ. «Νέα Σύνορα»- Λιβάνη, Αθήνα 1985.
• Γ. Σφήκας – Γρ. Τσούνης, Οικοτουριστικός οδηγός της Ελλάδας, ΓΓΝΓ – Ελλ. Εταιρεία Προστασίας της Φύσης, Αθήνα 1993.
• Ελληνική Ορνιθολογική Εταιρεία, Το πρώτο μου βιβλίο για τα πουλιά.
• UNESCO, Educational approaches to World Heritage, Educational Kit, www. Unesco.org
• Συλλογικό, Βιώσιμη Ανάπτυξη με την Περιβαλλοντική Αγωγή, έκδοση της Νομαρχιακής Αυτοδιοίκησης Αιτωλοακαρνανίας με την υποστήριξη του ΥΠΕΧΩΔΕ, Μεσολόγγι 1997
• www.ecocrete.gr Ο δικτυακός τόπος των οικολογικών οργανώσεων της Κρήτης με πληθώρα πληροφοριών για το περιβάλλον της Κρήτης κι όχι μόνο, και με εκατοντάδες ενδιαφέρουσες συνδέσεις.

��� ������� �� ������ ������.
������ ����� �� ������ ������ � �� ��������� ��� ecocrete.gr ���.