"Κοιτάζει κανείς τις βαθμίδες του φυσικού δημιουργήματος,
την πεδιάδα και τη θάλασσα,
και ακούει το τοπίο να ερωτά,
γιατί το ανθρώπινο μεγαλείο πρέπει να παραμείνει αιωνίως παρελθόν"
("Στην ελληνική επαρχία", Bernhard Guttmann)

Η εξάλειψη της ζωής σ' ένα μικροπεριβάλλον -όπως σε μια ξερολιθιά (που εν προκειμένω θ' ασχοληθούμε)-, και η γενικότερη καταστροφή που προκαλείται από την ενέργεια αυτή, αποτελεί νομίζω γεγονός που θα πρέπει ν' ανησυχήσει. Διότι, αν μη τι άλλο, αφορά την απώλεια ζωής. Η οποία, σε βάθος χρόνου και με την εξέλιξη των καταστάσεων, μπορεί ν' αφορά και την ανθρώπινη ζωή!

Η αναφορά ενός Δασάρχη το έτος 1968 καταγράφει το γεγονός της εξάλειψης της ζωής σε μια ξερολιθιά: "Την 25η του μηνός Αυγούστου 1966 και περί ώραν 8οο πρωϊνήν, εξερράγη πυρκαϊά εις την αγροτικήν περιοχήν του συνοικισμού Αγίου Στεφάνου Κοινότητας Νομίων Μονεμβασιάς, προκληθείσα υπό του εν θέματι... (το όνομα του εμπρηστή). Ο εμπρηστής έθεσε το πυρ, με σκοπόν να καταστρέψει φωλέαν του επιβλαβούς εντόμου κειμένην εντός ρωγμής ξηρολίθινης βαθμίδος, επί της οποίας εφύετο πλούσια βλάστηση και εκείντο εν αφθονία εύφλεκτα ξηρά χόρτα και κλάδοι δένδρων, προερχόμενα εκ καθαρισμού του κτήματός του... Ο απολογισμός της ως άνω πυρκαγιάς υπήρξεν βαρύτατος. Χίλια τετρακόσια (1.400) ελαιόδενδρα κατεστράφησαν ολοσχερώς. Έκτασις διακοσίων πενήντα (250) στρεμμάτων καλυπτομένης υπό δασικής βλαστήσεως, της διαπλάσεως των αειφύλλων πλατυφύλλων, αποτεφρώθη. Εκατό (100) πολίτες και πενήντα (50) στρατιώτες απησχολήθησαν με την κατάσβεσίν της επί τετραήμερον..." (από υπηρεσιακή αναφορά με ημερομηνία 30-9-1968 του Δασάρχη Σπάρτης).

Το παραπάνω γεγονός μπορεί να συνοψιστεί στα εξής: Η ζωή που καλά προφυλαγμένη συντηρείτο στην ξερολίθινη κατασκευή, οδήγησε τον αγρότη στο να βάλει φωτιά, για να την εξαλείψει. Και δημιούργησε μια ολοσχερή καταστροφή! Μήπως τελικά η ζωή μιλά με συμβολισμούς; Γιατί να καταστρέψεις κάτι τόσο καλά προφυλαγμένο, κάτι τόσο όμορφα απλό, την ύπαρξη που θα έπρεπε να διαφυλάξεις; Η τιμωρία σου μην είναι μια γενικότερη καταστροφή;

 Οι ξερολιθιές αποτελούν στοιχείο του ελληνικού τοπίου, αποτελούν χαρακτηριστικό της ελληνικής υπαίθρου, αποτελούν μέρος της πολιτιστικής μας κληρονομιάς. Η δημιουργία και συντήρησή τους, είναι παράδοση παλαιά, μια τέχνη που μεταβιβαζόταν από τον πατέρα στο γιο, μια παρακαταθήκη ζωής. Η διατήρησή τους κρατούσε το χώρο όπου οι άνθρωποι δραστηριοποιούνταν ζωντανό, αφού η τόσο πολύτιμη γη συντηρείτο χωρίς να χαρακώνεται, να παρασύρεται από τις βροχές και τον άνεμο, και να χάνεται. Έτσι καθίστατο δυνατή η εκμετάλλευσή της. Το έδαφος ανάμεσα στις ξερολιθιές φροντίζονταν ώστε να κρατά μια επαρκή υγρασία (αν και το περιβάλλον χαρακτηριζόταν ως άνυδρο...), αφού εφαρμοζόταν ειδική τεχνική κατά την κατασκευή τους, δημιουργώντας κλίση στο έδαφος προς το εσωτερικό της βαθμίδας, με την κατασκευή αυλακιού ανά 1 μ. περίπου από την επόμενη ξερολιθιά, ώστε να συγκρατείται το λιγοστό νερό της βροχής (για την ακρίβεια, συγκρατείτο η περίσσεια του νερού μετά την αποστράγγισή του). Η δε καλλιέργεια της γης στα εδάφη των ξερολιθιών, έδινε τροφή και εισόδημα σε πληθυσμούς των οποίων, υπό άλλες συνθήκες, η επιβίωση στους τόπους αυτούς, δε θα ήταν δυνατή. Παράλληλα, οι εν λόγω τοίχοι συντηρούσαν ζωή, μια ευαίσθητη κι ιδιαίτερη χλωρίδα και πανίδα, η οποία αποτελούσε μέρος ενός ανθρωπογενούς συστήματος, εξαιρετικού για την απλότητα και την ιδιοτυπία του.
Ο άθλος των νησιωτών, για να δαμάσουν τη στερημένη γη τους, τοιχίζοντάς την και καλλιεργώντας την, περιγράφεται πολύ όμορφα από το συγγραφέα Μιχάλη Περάνθη (αναφέρεται στη γη της Σκιάθου): "Οι λίγοι που κάθονται στο νησί γίνονται ξωμάχοι. Σκάβουν τις άγονες ανηφοριές και στηρίζουν με ξεροτοίχια ταπεινές φέτες χωραφιών. Γέμισαν το χωριό με περιβόλια και λαχανόκηπους. Ασήμωσαν τους λόφους μ' ελιές. Γλύκαναν τις ράχες με αμπελώνες. Ήμεροι άνθρωποι του θεού, αναβαίνουν με ειρήνη στην καρδιά τους να σπείρουν τη γη. Κάνουν τρεις φορές το σταυρό τους και προσεύχονται. Εις το όνομα του πατρός και του υιού και του αγίου πνεύματος. Σπέρνω αυτό το χωράφι να φάνε όλοι οι ξένοι και οι περαστικοί και να πάρω και ‘γω τον κόπο μου..." (Περάνθη Μ., "Ο κοσμοκαλόγερος Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης", εκδ. Α. Καραβία, δεύτερη έκδοση, Αθήνα 1953, σελ. 7).

Ο Ανδριώτης συγγραφέας Αντρέας Καραντώνης, σημειώνει για τη "γη των ξερολιθιών": "Τα νησιά μας, όλα μας τα νησιά, ακόμη και τα πιο ξερά, είναι ανθρώπινα. Ακόμα και την τελευταία σπιθαμή γης την έχει δουλέψει με αγάπη, με κόπο, με χρόνο, το νησιώτικο χέρι. Κι εκεί που η γης δε μπορεί να κρατήσει κανένα σπόρο στα σπλάχνα της, κι εκεί που μονάχα βράχοι ζούνε, έχει τυπώσει την παρουσία του ο άνθρωπος. Τη βλέπεις την παρουσία αυτή στις ατέλειωτες, στις παράξενες ετούτες ξερολιθιές με τα πολυγωνικά και τα κυβιστικά σχήματα, που χωρίζουνε σε ιδιοχτησίες ακόμα και τους πιο άχρηστους βράχους, και τις πιο απρόσιτες πετροπλαγιές των βουνών, που κατεβαίνουν κάθετες σχεδόν προς τη θάλασσα" (κείμενο με τίτλο "Στα ελληνικά νησιά", από το συλλογικό έργο "Ο κόσμος και οι Έλληνες", εκλογή ταξιδιωτικών κειμένων από τον Πέτρο Χάρη, εκδοτικός οίκος Γ. Φέξη, Αθήνα 1965, σελ. 189).

Ενώ, ο Ιωάννης Ν. Ψύλλας (Κείος γιατρός και συγγραφέας), δίνει κατά το δεύτερο μισό του 19ου αιώνα, την εξής περιγραφή για την "τοιχισμένη" (έτσι την αποκαλεί) γη της Κέας: "Η γη της Κέω είναι γονιμωτάτη και επιτηδεία εις βλάστησιν και ευδοκίμησιν δένδρων παντοδαπών και παντοίων φυτών. Ήτο και είναι επιμελώς καλλιεργημένη, ως φαίνεται από το περιτείχισμα των αγρών και τα εν αυτοίς τείχη (όχθας), τα οποία έχουν κτίσει παλαιά τε και νέα μέχρι της εσχατιάς των ορέων προς υποστήριξιν και συγκράτησιν των γαιών" (Ψύλλα Ν. Ι., "Ιστορίαν της Νήσου Κέας", έκδοση του Συνδέσμου των εν Αθήναις και Πειραιεί Κείων, Αθήνα 1921, σελ. 283).

Πώς, όμως, προκλήθηκε η κατασκευή ξερολιθιών; Τι οδήγησε στη δημιουργία τους; Ξεκίνησε ως ανάγκη να οριστούν οι βοσκές, οπότε οι ξερολιθικοί τοίχοι προέκυψαν λόγω της έλλειψης εναλλακτικού υλικού κατασκευής τους (π.χ. ξυλείας), αφού στον πετρώδη βοσκότοπο μόνον η πέτρα αφθονούσε, αλλά και λόγω αδυναμίας άλλης κατασκευής στα πετρώδη εδάφη (αφού, π.χ., η έμπηξη πασσάλων στις πέτρες για τις περιφράξεις, θα ήταν κάτι εξαιρετικά δύσκολο έως αδύνατο). Στη συνέχεια, η παραπάνω πρακτική επεκτάθηκε και στα εδάφη που καλλιεργούνταν, με την κατασκευή αναλημματικών τοίχων (η πέτρα για την κατασκευή τους προέκυπτε συνήθως κατά τον καθαρισμό των χωραφιών), που αποσκοπούσαν στη συγκράτηση των εδαφών από τις βροχές και τον άνεμο. Σε συγκεκριμένες περιοχές της Ελλάδας όμως, οι πρώτοι ξερολιθικοί τοίχοι αποσκοπούσαν αποκλειστικά στη στήριξη των εδαφών για τη γεωργική χρήση τους και χρονολογούνται από την Ελληνιστική εποχή. Εντοπίζονται στη Νότια Ρόδο (όταν η Ροδιακή Συμπολιτεία βρισκόταν σε ακμή) και στη νήσο Κέα (στην περιοχή της Καρθαίας). Αυτά τα ξερολιθικά τοπία, ως έχοντα σήμερα κι αρχαιολογική αξία, θα έπρεπε να θεωρούνται μνημεία της αρχαιότητας και να προστατεύονται (κάτι που δυστυχώς δε γίνεται).

Έτσι διαμορφώθηκε ένα τοπίο προσαρμοσμένο στο φυσικό περιβάλλον, τα δομικά στοιχεία του οποίου προέρχονταν από τη φύση και δεν την αλλοίωναν. Οι τοίχοι αυτοί, όσο συντηρούνταν (η συντήρησή τους έπαψε ουσιαστικά να υφίσταται από τη δεκαετία του ΄50), έμεναν στέρεοι και δεν επηρεάζονταν από τα ακραία καιρικά φαινόμενα, ούτε από την αιφνίδια εναλλαγή των κλιματολογικών συνθηκών (η παγωνιά δεν προξενούσε αλλοίωση της δομής τους, δηλαδή ρηγματώσεις, παραμορφώσεις κ.λπ.)
 
Παράλληλα, η ζωή που συντηρούνταν στην ξερολιθιά, γινόταν σεβαστή από τον αγρότη και τον κτηνοτρόφο. Διότι υπήρχε συνείδηση της σπουδαιότητάς της. Ο σοφός εκείνος, ο παλαιός άνθρωπος, ένιωθε ότι ο "ανάξιος" τοίχος έκρυβε έναν σπάνιο μικρόκοσμο, ένα θησαυρό ζωής. Τον οποίο δεν ήθελε ν' αποκαλύψει, διότι έπρεπε να διατηρηθεί αναλλοίωτος, για να υπάρχει ως αξία, ως ζωή!..
 
Οι τοίχοι αυτοί αποτελούν καταφύγια ζωής, όπου φυτά και ζώα διαβιούν στο δύσκολο περιβάλλον της πέτρας, μέσα σε ρωγμές και κοιλότητες, αποτελώντας στοιχεία του αγροτοδασικού περιβάλλοντος, στο οποίο εντάσσονται οι ξερολιθιές. Διαμορφώνονται έτσι οικολογικοί θώκοι, με χλωρίδα και πανίδα μοναδική, που περιλαμβάνουν ως και νέα υποείδη, που στα περιβάλλοντα αυτά δημιουργούνταν (όπως, π.χ., συμβαίνει με τα υποείδη φυτών που εντοπίστηκαν σε τέτοια μικροπεριβάλλοντα στο πάρκο του Τσιλέντο στη Νότια Ιταλία13). Λεπιδόπτερα, ερπετά, πουλιά, ασπόνδυλα, μα και μικροσκοπικοί φυτικοί οργανισμοί ή μεγαλύτερα φυτά, θάμνοι και ημίδενδρα, αποτελούν τη ζωή των ξερολιθιών, μια ζωή που η μικρή της κλίμακα και οι στενές εξαρτήσεις που υπάρχουν, την κάμουν εξαιρετικά ευάλωτη σε ανατροπές προερχόμενες από εξωγενείς παράγοντες. Το μικροκλίμα που διαμορφώνεται εκεί, το οποίο χαρακτηρίζεται από τη μικρή διαθεσιμότητα ύδατος και τη διαρκή ηλιακή ακτινοβολία (η οποία αποθηκεύεται την ημέρα, για ν' αποδοθεί τη νύχτα), δημιουργεί έναν μικροβιότοπο, όπου όλοι οι δείκτες του θα λέγαμε ότι βρίσκονται στο "κόκκινο". Μια αλλαγή αρκεί για να φέρει την ανατροπή, για να καταρρεύσει αυτός ο ευαίσθητος κόσμος. Το συγκεκριμένο περιβάλλον συγκρίνεται ως προς τη σπουδαιότητα και την ιδιαιτερότητά του με αυτό των βραχωδών ορθοπλαγιών, με αυτό των ασβεστολιθικών πλακών, με αυτό των σαρών.

Η ομορφιά που προσφέρει ο συνδυασμός των στοιχείων του αγροτικού τούτου περιβάλλοντος, με τις ξερολιθιές και τη φύση της υπαίθρου, είναι πολλές φορές εκπληκτική. Γράφει σχετικά η εξαίρετη λαογράφος, ζωγράφος και συγγραφέας Αθηνά Ταρσούλη, αναφερόμενη στις εξοχές της Πάτμου: "Δίπλα στις “οχτιές”, όπως λένε εκεί τις ξερολιθιές, που συγκρατούν σαν πέτρινες μάντρες τα κατηφορικά κτήματα, και μέσα στις ρεματιές με τις χαλικωμένες κοίτες, που μεταβάλλονται σε ορμητικά ποτάμια το χειμώνα, λουλουδίζουν οι ολόδροσες μωβ και τριανταφυλλιές λυγαριές, τα κυπαρισσόκορμα φλισκούνια, οι φουντωτές αλιφασκιές, γεμίζοντας τον αέρα με το μεθυστικό παρθένο άρωμά τους. Όλη η γύρω φύση είναι διάχυτη από μοσχοβολιά βουνίσια και περιβολίσια, που ώρες-ώρες την οσφραίνεσαι ανάμικτη και με της θάλασσας την άρμη..." (Ταρσούλη Αθ., "Δωδεκάνησα", τόμος Β΄, εκδ. "¶λφα" Ι. Μ. Σκαζίκη, Αθήνα 1948, σελ. 124).

Μα και ο αδικημένος από τη ζωή λαϊκός ποιητής και πεζογράφος Κώστας Κρυστάλλης, αποδίδει τη σημασία των ξερολιθιών, αναφερόμενος στην Ηπειρώτικη ύπαιθρο: "Τα λίγα χωράφια των Παλαιοχωριτών, χωρισμένα με ξερολίθια και βασταγμένα με τοίχους απάνου στες κατωφέρειες και στους βράχους, ήταν σπαρμένα με καλαμπόκι. Ξερκά όμως, δίχως νερό τα καϋμένα τα σπαρτά, επροστέλευαν εδώ κι εκεί ανάριες τες λιγνές καλαμιές τους με τ' αχαμνά τους στάχια, κι έγερναν καταμεριά τες μαραμένες τους φούντες λυπητερά, σαν κεφάλια παραπονεμένων ραγιάδων" (Κρυστάλλη Κ., "Στα χαλάσματα", περιοδ. "Παρνασσός", τ. 9, έτος 1893).

Οι απαξιωμένες από το σύγχρονο άνθρωπο ξερολιθιές, έχουν αξία ανεκτίμητη, την αξία που ο δημιουργός τους, ο πρόγονός μας, προσέδωσε, και την οποία σήμερα εμείς, οι επίγονοι, φροντίζουμε να καταστρέφουμε -είτε αγνοώντας τες κι αφήνοντάς τες στη φυσική φθορά τους, είτε παραδίδοντάς τες ως θυσία στο βωμό της ανάπτυξης**. Μια ανάπτυξη όμως που υποβαθμίζει ή καταστρέφει, μοιραία οδηγεί στην αυτοκαταστροφή, αφού χάνονται έτσι στηρίγματα της ύπαρξής της.

Ο αγρότης που αναφέραμε στην εισαγωγή, είναι ο κυρίαρχος άνθρωπος, ο οποίος στην προσπάθειά του να επικρατήσει δημιουργώντας μικρές ή μεγάλες ανατροπές, οδηγείται σε μια ολική ανατροπή, σε μια γενικότερη καταστροφή.

* Ξερολίθινες κατασκευές δεν είναι μόνον οι τοίχοι. Είναι κάθε ξερολιθική κατασκευή με πέτρα, που ο παραδοσιακός αγρότης ή ο κτηνοτρόφος χρησιμοποιούσε για να εξυπηρετηθεί στο δύσκολο μεσογειακό περιβάλλον -όπως για παράδειγμα, οι λιθοσωροί από μικρές πέτρες που παλαιότερα κάλυπταν το έδαφος στους ελαιώνες, με σκοπό τη μείωση της φυσικής εξάτμισης του νερού απ' αυτό.

** Σε άλλες ευρωπαϊκές χώρες, η προστασία των ξερολιθιών δεν παραμένει στο επίπεδο της ενθάρρυνσης για τη διατήρηση και συντήρησή τους, αλλά προχωρά σε μέτρα και κυρώσεις κατ' εκείνων που θα τις καταστρέψουν για άλλη χρήση. Στη Νορβηγία, για παράδειγμα, μια τέτοια ενέργεια επισύρει τον ως τριετία αποκλεισμό του γεωργού από την οικονομική στήριξη που χορηγείται σε όλες τις αγροτικές εκμεταλλεύσεις. Στη Σκωτία απαγορεύεται ο καθαρισμός ή η επιπλέον διαμόρφωση των ξερολιθιών, χωρίς έγγραφη άδεια της αρμόδιας υπηρεσίας, ενώ για τα αγροκτήματα που ασκούν βιώσιμη γεωργία, προβλέπονται συμπληρωματικές αποζημιώσεις.

Αντώνης Β. Καπετάνιος
Δασολόγος-Περιβαλλοντολόγος

��� ������� �� ������ ������.
������ ����� �� ������ ������ � �� ��������� ��� ecocrete.gr ���.