ΤΟΥΡΙΣΜΟΣ, ΓΚΟΛΦ, ΚΑΙ ΚΡΗΤΙΚΟ ΤΟΠΙΟ: ΣΥΜΦΙΛΙΩΝΟΝΤΑΣ ΤΗ ΣΥΝΑΝΤΗΣΗ ΤΟΥΣ;

Oliver Rackham
Corpus Christi College, Cambridge

Μου ζητήθηκε να μιλήσω για τις επιπτώσεις των γηπέδων γκολφ στο Κρητικό τοπίο. Δεν είμαι το κατάλληλο άτομο για να ρωτήσεις: Δεν έχω παίξει ποτέ γκολφ, και υποθέτω πως δεν θα το κάνω ποτέ. Δεν μου έτυχε ποτέ να ταξιδέψω στην Κρήτη για να παίξω γκολφ: γιατί να πάς τόσο μακριά για κάτι που μπορείς να κάνεις καλύτερα στον τόπο σου.

Ιστορία του γκολφ

Το γκολφ κατάγεται από την ανατολική ακτή της Σκοτίας. Πρώτη φορά ακούστηκε τον 15ο αιώνα: απαγορεύτηκε το 1457. Πενήντα χρόνια αργότερα ο Βασιλιάς Τζέϊμς ΙV της Σκοτίας έπαιζε γκολφ ο ίδιος.

Το γκολφ είναι ένα άθλημα που σχεδιάστηκε ειδικά για ένα συγκεκριμένο είδος εδάφους, τις παραλίες με αμμοθίνες. Η φυσική διαμόρφωση της βλάστησης της αμμοθίνης, καθώς βοσκείται από πρόβατα και λαγούς, διαμορφώνει το γρασίδι (περιοχές με κοντό χορτάρι), τα bunkers (παγίδες του γκολφ, ασταθή εδάφη διαβρωμένης από τον άνεμο άμμου) και την πιο άγρια βλάστηση που παρέχει τα εμπόδια για τη δοκιμασία των ικανοτήτων του παίχτη.

Η πρωταρχική πατρίδα του γκολφ ήταν το Old Course στο St Andrews. Καμία αποτύπωση των αμμόλοφων αυτού του γηπέδου δεν φαίνεται στο χάρτη κλίμακας 1:10.000 της Σκοτίας, χαρτογραφημένο το 1845. Μόνο οι ονομασίες της αρχαίας "Golfers’ Bridge"  και του Clubhouse δείχνουν ότι αυτό ήταν τότε το πιο διάσημο γήπεδο γκολφ του κόσμου.

Το γκολφ τότε ήταν ένα παιχνίδι για το λαό. Ήταν φθηνό και ο καθένας μπορούσε να παίξει, από τους βασιλιάδες μέχρι τα βοσκόπουλα. Ακόμα και τώρα οι κάτοικοι της πόλης του St Andrews έχουν δικαίωμα να παίζουν στο Πρώτο αυτό γήπεδο.

Εικόνα 1. Ένα πρώιμο γήπεδο γκολφ στην ακτή της Αγγλίας, 1873. Η φυσική αμμοθίνη είναι σχεδόν αναλλοίωτη.

Όταν η συνήθεια του γκολφ εξαπλώθηκε στην Αγγλία τα γήπεδα ήταν ακόμη κυρίως παραλιακά και παιζόταν σε αμμοθίνες. (εικόνα 1). Στα τέλη του 19ου αιώνα μεταφέρθηκε στην Αμερική, μία μεγάλη χώρα με σχετικά λίγα παράλια, και ο χαρακτήρας του άλλαξε. Οι αμερικάνοι ανακάλυψαν την ιδέα ότι ξοδεύοντας αρκετά χρήματα ήταν δυνατό να κατασκευάσουν ένα τεχνητό γήπεδο γκολφ οπουδήποτε, ακόμα και σε ακατάλληλο έδαφος. Το επάγγελμα του αρχιτέκτονα γηπέδων γκολφ ξεπήδησε περίπου 100 χρόνια πριν. Το γκολφ και ειδικά το γκολφ στο εξωτερικό, έγινε ένα άθλημα για τους πλούσιους.

Εικόνα 2. Παίζοντας γκολφ στις αμμοθίνες, Σκοτία, 1898. Η άρδευση έχει αρχίσει (προσέξτε τον κουβά). Λεπτομέρεια: ο Caddie: υπηρέτης που μεταφέρει τα μπαστούνια του γκολφ, τα αντικείμενα στην τσάντα.

Η τεχνητή διαμόρφωση εεπικράτησε και στα υπάρχοντα γήπεδα γκολφ. Όπως το αντιλαμβάνομαι, το παιχνίδι απλοποιήθηκε για να βοηθήσει τους ανθρώπους εκείνους που μπορούν μεν να υποστούν το κόστος του να παίξουν σε ένα τεχνητό γήπεδο αλλά δεν είναι πολύ καλοί στο γκολφ. Ακόμα και στο St Andrews το οικοσύστημα της φυσικής αμμοθίνης βαθμιαία απλοποιήθηκε και τακτοποιήθηκε: το κουρεμένο γρασίδι αντικατέστησε τα bunkers και τους αμμόλοφους. 100 χρόνια πριν, γκόλφερς είχαν κάνει παράπονα ότι το γήπεδο του St Andrews γινόταν όλο και πιο εύκολο.

Κάθε ταξιδιώτης μπορεί να δει καθώς διαχίζει το Λονδίνο, πριν την προσγείωση στο αεροδρόμιο του Heathrow, ότι τα μοντέρνα γήπεδα γκολφ της ενδοχώρας είναι σχεδόν όλα τα ίδια: Χτισμένα με ένα καθορισμένο καλούπι κουρεμένου γρασιδιού με τυποποιημένα bunkers και λίγα δέντρα.  

Οι επενδυτές των γηπέδων γκολφ διατείνονται ότι είναι περιβαλλοντιστές. Πρέπει να είναι κανείς επιφυλακτικός σε τέτοιες δηλώσεις. Στην Βρετανία κάποια γήπεδα γκολφ προστατεύουν το φυσικό περιβάλλον. Αυτό βαθμιαία γίνεται όλο και πιο δύσκολο όσο περισσότερο το γκολφ απομυζά το οικοσύστημα στο οποίο γεννήθηκε. Στις Η.Π.Α. η κατασκευή ενός γηπέδου γκολφ συνεπάγεται την μετακίνηση τεράστιων ποσοτήτων εδάφους, κάτι το οποίο είναι συχνά πολύ καταστροφικό. Τα αποπερατωμένα γήπεδα γκολφ, μπορεί να ενσωματώνουν τμήματα από τα προηγούμενα οικοσυστήματα και έτσι να έχουν λίγο άγριο φυσικό περιβάλλον. Όταν οι κατασκευαστές των γηπέδων γκολφ υποστηρίζουν ότι διατηρούν το άγριο φυσικό περιβάλλον, αυτό που εννοούν είναι ότι διατηρούν μερικά κοινά και πολύ ανθεκτικά είδη ζώων που μπορούν να ανεχθούν τις επιπτώσεις από τη μετακίνηση των εδαφών.

Αυτό που επίσης θέτει το γκολφ υπό αμφισβήτηση είναι η ανάπτυξη που το συνοδεύει. Το να μετατρέψεις ένα οργωμένο χωράφι σε ένα γήπεδο 18 οπών και να φτιάξεις μία καλύβα για τον κουρέα του γρασιδιού, δεν θα έβλαπτε πολύ: αυτό που είναι αρνητικό είναι το ξενοδοχείο που θα το συνοδεύει. Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο δεν θα έπρεπε να εκδίδεται άδεια κατασκευής, γιατί σε λίγα χρόνια θα οδηγηθούμε σε μία νέα πόλη χτισμένη εκεί που δεν θα έπρεπε να υπάρχει πόλη. Όταν σε 20 χρόνια ή περισσότερο η μόδα για γκολφ υποχωρήσει, μπορεί να χτιστεί και το ίδιο το γήπεδο.
     
Πως όλα αυτά εφαρμόζονται στην Κρήτη;

Γιατί κάποιος να θέλει να έρθει στην Κρήτη για να παίξει γκολφ; Κάποια αθλήματα μπορεί να έχουν σχέση με την Κρήτη, όπως το ποδόσφαιρο,  το ψάρεμα ή η ταυρομαχία· αλλά γιατί το γκολφ, το οποίο είναι άγνωστο στο νησί;

Το γκολφ στην Σκοτία είναι ένα παιχνίδι παντός καιρού. Είναι αρκετά ενεργητικό -οι άνθρωποι το παίζουν για να ασκηθούν-. Είναι όμως ακατάλληλο για υπό τον συνδυασμό της ζέστης και της υγρασίας που έχουν οι ακτές της Κρήτης το καλοκαίρι. Ένας από τους επενδυτές καυχήθηκε ότι η Κρήτη έχει το μακρύτερο καλοκαίρι: αυτό ακριβώς είναι που κάνει την Κρήτη ακατάλληλη για γκολφ.

Σε άλλες Μεσογειακές χώρες, αλλά όπως και στην Αμερική, τα γήπεδα γκολφ κατασκευάστηκαν με χωματουργικά έργα αντικαθιστώντας το ακατάλληλο έδαφος. Έχουν αποδειχτεί πολύ καταστροφικά για τη φυσική  βλάστηση. Στην Κρήτη θα είναι χειρότερα, επειδή το νησί έχει βραχώδες έδαφος, και η κατασκευή  ενός γηπέδου γκολφ θα καταστρέψει την φυσική βλάστηση, τα αρχαιολογικά ίχνη, ακόμη και την ίδια την γεωλογία.

Ένας αμερικάνος αρχιτέκτονας γηπέδου γκολφ έγραψε ότι ο επενδυτής μπορεί να "εξοικονομήσει εκατοντάδες χιλιάδες δολάρια... ξεκινώντας με ένα κατάλληλο οικόπεδο παρά με ένα που έχει εγγενή προβλήματα". Επίσης: "Ιδεωδώς, όλη η αρχαιολογική δουλειά έχει ολοκληρωθεί προτού ξεκινήσει ο προγραμματισμός ενός γηπέδου γκολφ" [1] – αυτό γράφτηκε στην Αμερική όπου η αρχαιολογική έρευνα είναι ελάχιστη σε σχέση με εδώ, αλλά προστατεύεται με ζήλο, ειδικά από τους αυτόχθονες Αμερικάνους. Σχεδόν κάθε έκταση στην Κρήτη έχει εγγενή προβλήματα. Για να ικανοποιηθούν τα αμερικάνικα πρότυπα θα χρειαστεί να μεταφερθούν δεκάδες χιλιάδες κυβικά μέτρα χώματος, κάτι το οποίο θέτει σε κίνδυνο και καταστρέφει την βλάστηση και τα αρχαιολογικά ίχνη μιας άλλης περιοχής. Όλο αυτό συνεπάγεται μία τεράστια και ριψοκίνδυνη επένδυση κεφαλαίου: δεν είναι ο τύπος του σχεδίου που θα ήθελα να ρισκάρω τις οικονομίες μου. Αν τη στιγμή που ολοκληρωθεί ένα τέτοιο έργο, οι γκόλφερς αποφασίσουν ότι δεν θέλουν να παίζουν στην Κρήτη γκολφ, η καταστροφή που θα έχει γίνει δεν θα είναι προς όφελος κανενός.

Εικόνα 3. Αμερικάνικο στυλ γηπέδου γκολφ στην Κρήτη, 2005. Πότισμα με ψεκασμό, ο πιο αναποτελεσματικός τρόπος άρδευσης, προσπαθούν να κρατήσουν το γρασίδι πράσινο, αλλά ήδη γίνεται καφέ, ακόμη και στα μέσα Μαϊου.

Από τις περιοχές που προτείνονται για κατασκευή γηπέδων γκολφ, η Χερσόνησος είναι η λιγότερο αρνητική επειδή οι παίχτες θα έρχονται σε μία ήδη υπάρχουσα πόλη. Ωστόσο, φαίνεται να καταναλώνει το πενιχρό απόθεμα νερού των Μαλλίων. Όταν ήμουνα εκεί η άρδευση για πότισμα με ψεκασμό -ο πιο σπάταλος τρόπος- λειτουργούσε για να διατηρήσει το γρασίδι πράσινο, και αυτό γινόταν ήδη από τον Μάιο! (εικόνα 3).

Τα Μάταλα  έχουν τουλάχιστον αμμοθίνες· αλλά αυτό που θυμάμαι από τα Μάταλα είναι ότι έχει τόση ζέστη που σκάει ο ήλιος τη πέτρα. Μήπως εκραγούν τα μπαλάκια του γκολφ;

Η σχεδιαζόμενη επένδυση στο Τοπλού είναι χειρότερη, εν μέρει εξαιτίας της τεράστιας κλίμακάς της, αλλά επίσης και επειδή, τελικά, θα δημιουργηθεί μια μόνιμη καινούρια πόλη σε ένα εντελώς ακατάλληλο μέρος της Κρήτης. Θα καταστρέψει αρκετά τετραγωνικά χιλιόμετρα μιας από τις εξώτερες γωνίες της Κρήτης, στην οποία υπάρχει ιδιαίτερα σημαντικό φυσικό περιβάλλον, κυρίως επειδή έχει μείνει ανέγγιχτο μέχρι τώρα. Θα επηρεάστεί το διάσημο φοινικόδασος του Βάι. Η περιοχή έχει αρχαιολογική σημασία εξαιτίας της περιοχής του Ιτάνου, και έχει ήδη γίνει αντικείμενο αρχαιολογικής αξιολόγησης. Δεν θα βοηθήσει τον τοπικό πληθυσμό διότι δεν υπάρχει τοπικός πληθυσμός. Είναι παράλογο να κατασκευαστούν τεράστια καινούρια ξενοδοχεία σε απομακρυσμένα μέρη της Κρήτης από τη στιγμή που το νησί έχει ήδη περισσότερα ξενοδοχεία από όσα μπορεί να χωρέσει.

Ευτυχώς ίσως οι επενδυτές δεν μπορούν να απλώσουν το χέρι τους σε ακραία βορειοανατολικά σημεία της Κρήτης επειδή οι απομακρυσμένες χερσόνησοι χρησιμοποιούνται ακόμα από το στρατό.

Αν η Κρήτη χρειάζεται μία καινούρια πόλη γιατί να χωροθετηθέι στην ξερή βορειοανατολική γωνία της; Είναι πολύ μακριά από παντού, μέσω ενός δρόμου που δεν μπορεί να βελτιωθεί χωρίς να προκληθεί πολύ περισσότερη ζημιά. Όταν οι επισκέπτες θα φτάνουν εκεί δεν θα έχουν τίποτα άλλο να κάνουν εκτός από το να παίξουν γκολφ, να παραπονιούνται για τη ζέστη και να πηγαίνουν να προσκυνούν στην Παναγιά την Ακρωτηριανή (Το μοναστήρι του Τοπλού φαίνεται να έχει ήδη όσους επισκέπτες θα μπορούσε να αντιμετωπίσει). Οποιοσδήποτε θα ήθελε να επισκεφτεί την Κνωσό θα χρειαζόταν να ξοδέψει μισή μέρα μέσα σε ένα λεωφορείο για να φτάσει εκεί και άλλη μισή για να επιστρέψει. Δεν υπάρχει νερό για να ικανοποιήσει τις τεράστιες απαιτήσεις των γηπέδων γκολφ και της πόλης· οι επενδυτές έχουν μιλήσει μεγαλόπρεπα για αφαλάτωση, αλλά για αυτό θα χρειαστούν να παραχθούν τεράστια ποσά ενέργειας, κάτι που είναι δύσκολο σε ένα νησί.

Τι σημαίνουν αυτά για τον τουρισμό γενικότερα;

Το γκολφ είναι ένα παράδειγμα παραλογισμού για το πώς η τουριστική ανάπτυξη αγνοεί τα χαρακτηριστικά που κάνουν τη χώρα ιδιαίτερη και άξια επίσκεψης, και εν μέρει, της συμπεριφέρεται σαν να ‘ναι κενή γη στην οποία μπορεί να κατασκευαστεί κάτι τεχνητό.

Ίσως θα μπορούσα να φανταστώ το γκολφ να προσαρμόζεται σε μία φόρμα κατάλληλη για την Κρήτη. Θα μπορούσε να είναι ένα χειμερινό άθλημα (όπως μου είπανε ότι είναι κοντά στο Las Vegas στην έρημο της Αριζόνας). Θα μπορούσε προσαρμοστεί στο ήδη υπάρχον έδαφος. Οι άνθρωποι θα έρχονταν το χειμώνα και την άνοιξη για να παίξουν γκολφ με άνεση (ο χειμώνας στην Κρήτη δεν είναι πολύ διαφορετικός από το καλοκαίρι στην ανατολική Σκοτία)· θα απολάμβάναν τις ομορφιές από τα χαριτωμένα άνθη των φρύγανων που θα ανθίζουν· θα υπήρχε λίγη επιπλέον δουλειά για τα υπάρχοντα ξενοδοχεία που διαφορετικά θα ήταν άδεια. Αυτό δεν φαίνεται να συμβαίνει: το αντικείμενο των περισσότερων προτάσεων δεν είναι να προσαρμοστεί το γκολφ στην Κρήτη αλλά να προσαρμοστεί η Κρήτη στην αμερικάνικη φόρμα του γκολφ. Αυτό που ισοδυναμεί με το σχέδιο στο Τοπλού είναι το κόψιμο ενός κομματιού από τον χάρτη της Κρήτης και η αντικατάσταση του με ένα κομμάτι Αμερικής.

Αυτό που κάνει την Κρήτη ξεχωριστή είναι οι αρχαιότητές της , τα τοπία, ειδικά τα βουνά της, και η ανθρώπινη κουλτούρα της. Ο τουρισμός μέχρι τώρα έχει εστιάσει στην παραλία, η οποία δεν είναι και τόσο ξεχωριστή. (τα κρητικά παράλια δεν είναι ούτε καλύτερα ούτε χειρότερα από οποιαδήποτε άλλα στην Μεσόγειο, και έχουν το σπουδαίο μειονέκτημα της έλλειψης παλίρροιας). Οι αρχαιότητες έχουν τεθεί σε δεύτερη μοίρα. Το πολιτιστικό τοπίο αφήνεται να αλλοιώνεται ή να σπαταλιέται σε πράγματα όπως τα γήπεδα γκολφ, και οι τουρίστες τελικά καταφέρνουν να δουν πολύ λίγα από την ανθρώπινη κουλτούρα.

Η καταστροφική αντίληψη που ακόμα επικρατεί είναι ότι το Κρητικό τοπίο έχει ήδη τόσο εξαντλητικά λεηλατηθεί από την ανθρώπινη παρανόηση που λίγη ακόμα παρανόηση δεν θα ενοχλήσει, ή θα μπορούσε κιόλας να παρουσιαστεί και σαν βελτίωση. Αυτοί που προωθούν το σχέδιο στο Τοπλού υπερηφανεύονται ότι θα φυτέψουν 100.000 δέντρα, νομίζοντας ότι αυτό θα ήταν καλό. Πιστεύουν στην “ανανέωση της βλάστησης που έχει καταστραφεί από δεκάδες μη περιορισμένες βοσκήσεις προβάτων και κατσικών”. Αυτό που θα κάνουν τελικά είναι να καταστρέψουν φρύγανα αξίας 100.000 δέντρων.

Ακόμη λέγεται ότι η Κρήτη ήταν κάποτε καλυμμένη με δάση και είναι καθήκον να γίνει πάλι δάσος. Αυτό δεν είναι αλήθεια, και είναι μία τραγική παρανόηση. Τώρα έχουν ανακαλυφθεί αρκετοί πυρήνες γύρης στη δυτική Κρήτη: αυτό δείχνει ότι από την νεολιθική εποχή το νησί είχε περίπου τα ίδια είδη βλάστησης όπως και τώρα. Η δασοκάλυψη είχε διακυμάνσεις πάνω κάτω, αλλά ποτέ δεν ήταν πολύ περισσότερο από όσο είναι τώρα. Αν αυτό είναι αλήθεια για την υγρή Δυτική Κρήτη, θα ισχύει ακόμη περισσότερο για την ξηρή Ανατολική Κρήτη [2].

Τα κρητικά τοπία από φρύγανα δεν είναι για περιφρόνηση. Αυτοί που προωθούν την ανάπτυξη πάντα παίρνουν φωτογραφίες από την παρούσα κατάσταση των περιοχών το καλοκαίρι, που είναι νεκρή εποχή: οι άνθρωποι βλέποντας τις φωτογραφίες σκέφτονται ότι δεν υπάρχει τίποτα εκεί. Οι φωτογραφίες που έχουν τραβηχτεί την άνοιξη αποκαλύπτουν την ομορφιά και την πολυπλοκότητα των φρυγάνων. Η Κρήτη είναι ξακουστή για τα ενδημικά φυτά της, είδη που δεν βρίσκονται πουθενά αλλού. Πολλά από τα ενδημικά φυτά είναι φρύγανα, πολύ λίγα σχηματίζουν δάση.

Τα φρύγανα δεν είναι ένας υποβαθμισμένος ή βελτιώσιμος τύπος βλάστησης. Ο βοτανολόγος Erwin Bergmeier μελέτησε τα φρύγανα και τα φρυγανικά οικοσυστήματα αραιής βλάστησης με λεπτομέρεια. Σε χαμηλά και μεσαία υψόμετρα βρήκε 80 - 120 είδη φυτών σε εμβαδόν 8 x 8 μέτρων και τοποθέτησε αυτά τα φρύγανα "μεταξύ των οικοσυστημάτων με την υψηλότερη πυκνότητα σε είδη στην Ευρώπη" [3]. Αυτό έγινε στα Σφακιά, αλλά από τις δικές μου μελέτες δεν θα περίμενα η ανατολική Κρήτη να είναι πολύ διαφορετική. Τα κρητικά φρύγανα, ειδικά στις απομακρυσμένες γωνίες του νησιού, είναι μεταξύ των πιο σοβαρών περιοχών για την βιοποικιλότητα της Ευρώπης.

Η Μελέτη Περιβαλλοντικών Επιπτώσεων κάθε επένδυσης θα πρέπει να εξετάζεται εξονυχιστικά και με λεπτομέρεια. Περιλαμβάνει μία ικανή μελέτη των φρύγανων την άνοιξη; Αν όχι, τότε είναι σχεδόν άχρηστη.

Σαν ξένος παρατηρητής που είμαι, με απογοητεύει το ότι τόσο πολύς τουρισμός στην Kρήτη ισοδυναμεί με το να γίνεται ό,τι γίνεται αλλού, αντί να δημιουργήσει η Κρήτη ένα όνομα ότι κάνει κάτι διαφορετικό. Είμαι πολύ απογοητευμένος με την άποψη ότι επειδή όλοι οι υπόλοιποι έχουν γήπεδα γκολφ η Κρήτη πρέπει να ακολουθήσει. Τα Κρητικά γήπεδα γκολφ είναι τα τελευταία που θα γίνουν και τα πρώτα που θα εγκαταλειφθούν όταν το παιχνίδι του γκολφ δεν θα είναι πια της μόδας.

[1] MJ Hurdzan, 1991, Golf Course Architecture, Sleeping Bear Press, Chelsea, Michigan.

[2] to be published in the Sphakia Archeological Survey, forthcoming.

[3] Bergmeier E. 1995, "Die Hohenstufung der Vegetation in Sudwest-Kreta ...entlang eines 2450-m Transektes", Phytocoenologia 25 317-61.

��� ������� �� ������ ������.
������ ����� �� ������ ������ � �� ��������� ��� ecocrete.gr ���.