ΧΑΝΙΑ:
5.000 ΧΡΟΝΙΑ ΙΣΤΟΡΙΑΣ

Η ονομασία

Η σημερινή ονομασία, Χανιά, κατά την επικρατέστερη εκδοχή, αποδίδεται στους Σαρακηνούς ¶ραβες, οι οποίοι κατέλαβαν την Κρήτη το 823. Στον ευρύτερο χώρο της Κυδωνίας υπήρχε η "Αλχανία κώμη" από το όνομα του θεού Ήφαιστου (Vulcanus). Το εύκολο στην προφορά αυτό όνομα διατήρησαν οι ¶ραβες, συγχέοντάς το με το δικό τους Al Hanim (=το Χάνι).

Ο Ιταλός (από τη Φλωρεντία) Χριστόφορος Μπουοντελμόντι, που επισκέφθηκε την Κρήτη το 1415, δίνει μια άλλη εκδοχή για την ονομασία, ότι πήρε το όνομα Λαχανέα, εξ αιτίας των λαχάνων της, και χλευαστικά οι Ενετοί την ονόμαζαν CANEA, που σημαίνει "Σκύλα", "εξ αιτίας των μη δίκαιων κατοίκων της".

Η ίδρυση της πόλης

Η πόλη των Χανίων κατοικείται από την προϊστορική περίοδο (3000-2800 π.Χ.). Ο αρχικός οικισμός ήταν πάνω στο λόφο Καστέλι, που δεσπόζει πάνω από το Ενετικό Λιμάνι των σημερινών Χανίων. Σήμερα, μπορούμε να δούμε απομεινάρια της μινωικής πόλης, της αρχαίας Κυδωνίας, στην ελληνοσουηδική ανασκαφή, που υπάρχει σε διάφορα οικόπεδα στο λόφο. Εκεί βρέθηκαν ανάμεσα σε πλήθος άλλων ευρημάτων, πινακίδες της Γραμμικής Α' αλλά και της Β' γραφής, η οποία είναι η πρώτη ελληνική γραφή. Οι πινακίδες αυτές φυλάσσονται στο Αρχαιολογικό Μουσείο Χανίων.

Η αρχαία Κυδωνία, που με τις μέχρι τώρα ενδείξεις, ξέρουμε ότι εκτεινόταν κυρίως στο Καστέλι, με νεκροταφεία όλων των περιόδων στην περιοχή των Δικαστηρίων, του στρατοπέδου Μαρκοπούλου, του ¶γιου Λουκά, των Παχιανών, τα οποία συνήθως ήταν έξω από τα όρια της πόλης.

Η μυθολογία που συνδέεται με την πόλη

Η αρχαιοελληνική και κρητική μυθολογία έχει πολλές αναφορές σχετικά με την Κυδωνία. Μια από αυτές λέει ότι ο Μίνωας χώρισε την Κρήτη σε τρεις διοικητικές περιοχές, και ίδρυσε μια πόλη σε κάθε περιοχή, ως διοικητικό κέντρο. Οι τρεις αυτές πόλεις ήταν η Κνωσός, η Φαιστός και η Κυδωνία.

¶λλες μυθολογικές αναφορές συνδέουν την ονομασία της πόλης με τον Κύδωνα, εγγονό του Μίνωα. Ο Κύδωνας ήταν γιος της κόρης του Μίνωα, της νύμφης Ακακαλλίδας (αναφέρεται και ως Ακάλη, εθεωρείτο νύμφη που είχε την ονομασία φυτού, του νάρκισσου) και του θεού Ερμή.

Στα νομίσματα της αρχαίας Κυδωνίας εικονίζεται ο Κύδωνας να θηλάζει κρητικό λαγόσκυλο, καθώς η Ακακαλλίδα τον είχε εγκαταλείψει και ανατράφηκε από κρητικό σκύλο στα βουνά.

Η φιλοξενία του Κύδωνα ήταν παροιμιώδης και δηλωνόταν στην αρχαιότητα με το απόφθεγμα "Αεί τις εν Κύδωνος". Υπάρχει όμως και μια τραγική ιστορία στη μυθολογία: Ο Κύδωνας ήθελε να παντρέψει την κόρη του Ευλιμένη με το βασιλιά της γειτονικής πόλης Απτέρας, τον ¶πτερο. Εκείνη όμως αγαπιόταν κρυφά με τον Λύκαστο, βασιλιά της ομώνυμης κρητικής πόλης. Πριν το γάμο όμως ξέσπασε πόλεμος ανάμεσα στην Κυδωνία και τις γειτονικές πόλεις. Ο Κύδωνας ζήτησε χρησμό από το Μαντείο των Δελφών που είπε ότι έπρεπε να θυσιαστεί μια παρθένα. Ο κλήρος έπεσε στην κόρη του Ευλιμένη, που θυσιάστηκε παρά το ότι περίμενε το παιδί του Λύκαστου. Στη συνέχεια, ο ¶πτερος σε ενέδρα δολοφόνησε το Λύκαστο, φοβούμενος την εκδίκησή του. Μετά από αυτό, Λύκαστος και Ευλιμένη συναντήθηκαν πια στον Κάτω Κόσμο, ενώ ο ¶πτερος έφυγε για τη Λυκία της Μικράς Ασίας.

Η αρχαιοελληνική περίοδος

Η Κυδωνία ήταν από τις σημαντικές πόλεις της Κρήτης στην αρχαιότητα. Μετά την κάθοδο των Δωριέων και την κατάκτηση της Κρήτης από αυτούς, στην αρχαιοελληνική εποχή, από τις πλέον σημαντικές πόλεις της Κρήτης ήταν η Κνωσός, η Γόρτυνα και η Κυδωνία, οι οποίες πολεμούσαν συχνά μεταξύ τους. Το 189 π.Χ. η Κυδωνία πολέμησε μόνη της εναντίον της Γόρτυνας και της Κνωσού.

Οι ανώτατοι άρχοντες κάθε πόλεως αυτήν την περίοδο λέγονταν Κόσμοι, με ετήσια θητεία, και προέρχονταν από ένα από τα γένη ή φυλές που αποτελούσαν την άρχουσα τάξη της πόλης. Στην Κρήτη εκτός των τριών γνωστών δωρικών φυλών (των Παμφύλων, των Δυμάνων και των Υλλέων), αναφέρονται στις επιγραφές και άλλες φυλές, οι Εχανορείς, οι Αισχείς, οι Αιθαλείς. Οι Κόσμοι ήταν μέχρι δέκα, ένας εκ των οποίων ήταν ο επώνυμος άρχοντας. Στο τέλος του έτους κρινόταν το έργο τους, και όσοι κρίνονταν θετικά κατατάσσονταν στη Βουλή (τους Γέροντες), η οποία κυβερνούσε στην περίπτωση Ακοσμίας (όταν εξέπιπταν οι Κόσμοι από το αξίωμά τους πριν τη λήξη της θητείας) κι έπαιρνε τις αποφάσεις στα σημαντικότερα ζητήματα.

Τα ρωμαϊκά χρόνια

Η Κυδωνία διακρίθηκε στον αγώνα εναντίον των Ρωμαίων. Κατέστρεψε τη ναυτική δύναμη των Ρωμαίων το 73 π.Χ. Κατακτήθηκε τελικά από τους Ρωμαίους το 69 π.Χ., Επικεφαλής των Ρωμαίων ήταν ο ύπατος Κόιντος Καικίλλιος Μέτελλος, ενώ ηγέτες των Κυδωνιατών ήταν οι στρατηγοί Λασθένης και Πανάρης.

Οι Κυδωνιάτες κι οι άλλοι Κρητικοί ηττώνται. Ο Πανάρης παραδίδεται μαζί με την Κυδωνία με συνθήκη, ενώ ο Λασθένης καταφεύγει στην Κνωσό για να συνεχίσει τον αγώνα. Προβλέποντας την άλωση της πόλης από τους Ρωμαίους, ο Λασθένης μαζεύει τους θησαυρούς της, τους πυρπολεί και καταφεύγει στην Ιεράπυτνα, μέχρι κι αυτή να πέσει στα χέρια των Ρωμαίων.

Η Κυδωνία γνώρισε μεγάλη ακμή ακόμη και μετά την κατάκτησή της Κρήτης από τους Ρωμαίους.

Η βυζαντινή και αραβική περίοδος

Λίγα είναι γνωστά για την περίοδο των χριστιανικών χρόνων και την πρώτη βυζαντινή περίοδο. Το 823 μ.Χ. η Κρήτη περνάει στα χέρια Αράβων Σαρακηνών, που ήρθαν από την Ισπανία με επικεφαλής τον Αμπού Χαψ Ομάρ (οι Βυζαντινοί τον αναφέρουν ως Απόχαψι). Στα χρόνια αυτά η Κυδωνία έχει ξεπέσει σε οικισμό ποιμένων, γεωργών, ψαράδων και εμπόρων.

Από το 961 έχουμε τη δεύτερη βυζαντινή περίοδο με την ανακατάληψη της Κρήτης από τον Νικηφόρο Φωκά. Πιθανότατα σε αυτήν την περίοδο χτίζεται το βυζαντινό τείχος, με οικοδομικό υλικό από την αρχαία Κυδωνία. Μπορεί άλλωστε κανείς ακόμη και σήμερα, ανάμεσα στις πέτρες του τείχους, να διακρίνει τμήματα (σπόνδυλους) αρχαίων κιόνων. Είναι σήμερα ορατό στο Λιμάνι, πίσω από το Γιαλί Τζαμί και στην οδό Σήφακα. Η δυτική πύλη ήταν προς την πλατεία του Σαντριβανιού, η ωραιότατη Πόρτο Κολόμπο που κατεδαφίστηκε το 1918. Η ανατολική ήταν στη διασταύρωση των οδών Κανεβάρο και Δασκαλογιάννη. Δυο μικρότερες πύλες ήταν στη συμβολή των οδών Κατρέ και Καραολή - Δημητρίου και στην οδό Αφεντούλιεφ, στα σκαλάκια, πίσω από το μεγάλο Αρσενάλι. Το τείχος αυτό επισκευάστηκε από τους Βενετούς το 13ο αιώνα.

Ο ¶ραβας γεωγράφος και ιστορικός Αλ-Σαρίφ Αλ-Εδρίσι (Εδριζής) που έζησε το 12ο αι. μ.Χ. περιηγήθηκε την Κρήτη και γράφει στη Γεωγραφία του:

"Μεταξύ των άλλων πόλεών της, διακρίνονται οι ονομαζόμενες Rabdh-el Khandak (πόλη του Χάνδακα) και Rabdh-el Djobh (πόλη του Τυριού). Πλησίον της τελευταίας υπάρχει χρυσωρυχείο και οπωροφόροι κήποι. Κατασκευάζονται εκεί θαυμάσια τυριά που τα εξάγουν σε άλλες χώρες. Στα γύρω όρη ζουν αίγαγροι".

Αυτή η "πόλη του Τυριού" είναι τα Χανιά.

Το 1182 ο βυζαντινός αυτοκράτορας Αλέξιος στέλνει το γιο του Ισαάκιο να υποτάξει την Κρήτη γιατί αρνιόταν να πληρώνει φόρους. Τον συνόδευαν μέλη από 12 επιφανείς οικογένειες της Κωνσταντινούπολης ("αρχοντόπουλα"). Στρατιωτικός αρχηγός ήταν ο Κωνσταντίνος Δούκας. Η Κρήτη μοιράζεται σε 12 φέουδα που δίνονται στις 12 αυτές οικογένειες.

Η βενετοκρατία

Η Κρήτη περιέρχεται στη βενετσιάνικη κατοχή μετά την Δ' Σταυροφορία. Στη μοιρασιά της βυζαντινής αυτοκρατορίας, η Κρήτη δόθηκε στο Βονιφάτιο, μαρκήσιο του Μομφερά, που την πούλησε στους Βενετούς για 1000 ασημένια μάρκα. Την καταλαμβάνουν όμως οι Γενουάτες, οι οποίοι διώχνονται με πόλεμο το 1211 από τους Βενετούς. Μετά από αλλεπάλληλες επαναστάσεις, το 1252, οι Βενετοί καταφέρνουν να επιβληθούν και διανέμεται η περιοχή σε αποίκους (φεουδάρχες) από τη Βενετία. Τα Χανιά ορίζονται έδρα του Ρέκτορα (=Νομάρχη) της περιοχής κι αποφασίζεται από τους Βενετούς να ανοικοδομηθεί η πόλη των Χανίων. Οι άποικοι (φεουδάρχες) εκτός από τα κτήματά τους έχουν και μια οικία στα Χανιά, το Ρέθυμνο ή το Χάνδακα. Οι Βενετοί επισκευάζουν το παλιό βυζαντινό τείχος. Στην περίοδο αυτή χτίζονται σημαντικά μνημεία της πόλης, όπως ο ναός του Αγίου Νικολάου της Σπλάντζιας που ανήκε στους Δομηνικανούς μοναχούς. Χτίστηκε το 1320 από την αδελφότητα της Κάντια. Η μονή είχε υψηλό κωδωνοστάσιο και διπλή στοά στη βόρεια πλευρά. Ο ναός είναι τύπου βασιλικής. Στα χρόνια της Τουρκοκρατίας, ο ναός αυτός μετατράπηκε σε τζαμί, το κεντρικό τζαμί της πόλης, το Χιουνγκάρ Τζαμισί (το τζαμί του Ηγεμόνα), όπου φυλασσόταν το Ξίφος του Δερβίση, που πρώτος εισήλθε στο ναό. Τότε προστέθηκε ο μιναρές, που φέτος ολοκληρώθηκε η αναστήλωσή του. Από το 1918 λειτουργεί ως ορθόδοξος ναός.

¶λλος σημαντικός ορθόδοξος ναός αυτής της περιόδου είναι των Αγίων Αναργύρων, με σπουδαίες αγιογραφίες της κρητικής σχολής ζωγραφικής, την Κοίμηση και τη Δευτέρα Παρουσία, του ιερομόναχου Αμβρόσιου Έμπορου, του 1625. Ακριβώς απέναντι, σώζεται σε πολύ κακή κατάσταση το παλιό Δεσποτικό, καθώς ο ναός αυτός λειτουργούσε ως μητρόπολη των ορθοδόξων στα ενετικά χρόνια. Σε αυτά τα χρόνια δημιουργείται και ο ναός της Θεοτόκου, ο σημερινός καθεδρικός ναός των Εισοδίων (Τριμάρτυρη). Στην τουρκοκρατία μετατράπηκε σε σαπωνοποιείο, που ανήκε στο Μουσταφά Πασά Γκιριτλή (Κρητικό). Ο Μουσταφά Πασάς δώρισε το ναό στην χριστιανική κοινότητα και επαναλειτούργησε το 1860, με τις μεταρρυθμίσεις στην Οθωμανική Αυτοκρατορία, το Χάτι Χουμαγιούν, που απαγόρευε το δουλεμπόριο, και έδινε δικαιώματα στις μειονότητες της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Από τους καθολικούς ναούς σήμερα σώζεται ο ναός του Αγίου Φραγκίσκου, που αποτελούσε τμήμα της Μονής του Αγίου Φραγκίσκου των Φραγκισκανών, που βρίσκεται στη σημερινή οδό Χάληδων και στεγάζει το
Αρχαιολογικό Μουσείο Σε καλή κατάσταση σώζεται στη Σπλάντζια και ο ναός του Αγίου Ρόκκου, ο οποίος προστάτευε από την πανώλη. (Σήμερα, τον διεκδικεί ο Δήμος για να λειτουργήσει εκεί ΚΑΠΗ!). Στα χρόνια αυτά λειτουργούν επίσης δύο εβραϊκοί ναοί (συναγωγές), στο κέντρο της εβραϊκής συνοικίας (οδός Κονδυλάκη), η Μπεθ Σαλόμ των Σεφαραδιτών (Ισπανοεβραίων), και η Ετς Χαγίμ, των Ρωμανιωτών (Ελληνοεβραίων).

Από τα πιο χαρακτηριστικά μνημεία της πόλης είναι το Λιμάνι και ο Φάρος, των οποίων η πρώτη κατασκευή ξεκίνησε μεταξύ 1320 και 1356. Δημιουργούνται ακόμη 17 Νεώρια από το 1526 έως το 1599, για την απόσυρση επισκευή και προστασία των πλοίων του βενετικού στόλου το χειμώνα. Το 1607 αρχίζει κατασκευή ακόμη πέντε, που μόνο τα δύο τέλειωσαν. Μεγάλες καταστροφές υπέστησαν, όπως και όλη η Παλιά Πόλη, από τους βομβαρδισμούς των Ναζί το 1941. Έτσι. σήμερα σώζονται μόλις δέκα Νεώρια, ορισμένα από τα οποία χρησιμοποιούνται για εκθέσεις, συναυλίες, θεατρικές και άλλες εκδηλώσεις. Παραχωρήθηκαν μόλις πριν λίγα χρόνια στο Δήμο, αφού όμως χάθηκε στη δεκαετία του '80 μια μεγάλη ευκαιρία να αναστηλωθούν με χρηματοδότηση της UNESCO. Σήμερα, εκκρεμεί ακόμη η αναστήλωσή τους. Από τα Νεώρια ξεχωρίζει το μεγάλο Αρσενάλι, έδρα της ναυαρχίδας του βενετικού στόλου, που αργότερα λειτούργησε και ως Δημαρχείο, ενώ προστέθηκε και ένας όροφος όπου λειτούργησε το πρώτο σχολείο της χριστιανικής κοινότητας. Η στέγη του καταστράφηκε στους βομβαρδισμούς του 1941. Σήμερα, έχουν ξεκινήσει εργασίες αναστήλωσής του, για να λειτουργήσει εκεί το Κέντρο Αρχιτεκτονικής Μεσογείου.

Στην ενετοκρατία δημιουργούνται και νέα Τείχη, από το 1538, με σκληρή εργασία των ντόπιων χωρικών. Το τείχος περιβάλλεται και από Τάφρο, και μεγάλο μέρος του σώζεται και σήμερα στο ανατολικό και δυτικό τμήμα της Παλιάς Πόλης. Η κύρια πύλη του κάστρου, που ήταν στην οδό Μουσούρων (στο μέσο) δεν υπάρχει πλέον, ενώ μεγάλο μέρος του τείχους κατεδαφίστηκε μετά την απελευθέρωση από τους Τούρκους. Στη δυτική πλευρά του τείχους βρίσκεται το φρούριο, ο Φιρκάς, που έχει διατηρήσει την τουρκική ονομασία. Σήμερα στεγάζει το Ναυτικό Μουσείο και υπηρεσίες της Αρχαιολογίας, ενώ μέχρι και πρόσφατα (και στον Εμφύλιο) αποτελούσε τόπο φυλάκισης πολιτικών κρατουμένων σε άθλιες συνθήκες. Τμήματα της Τάφρου σώζονται στο ανατολικό και δυτικό τμήμα, ενώ στην Ανατολική Τάφρο λειτουργεί και ανοιχτός χώρος εκδηλώσεων. Στο ανατολικό τμήμα δεσπόζει και ο προμαχώνας Sabionera, η Πύλη της ¶μμου, που ονομάζεται έτσι γιατί στο σημείο εκείνο ήταν μια από τις πύλες του κάστρου, η οποία έβγαζε στην αμμουδιά που ήταν παλιότερα το Κουμκαπί. Η περιοχή αυτή ήταν και η μόνη που κατοικήθηκε έξω από τα τείχη στην περίοδο της τουρκοκρατίας από μουσουλμάνους της Β. Αφρικής (Χαλικούτηδες).

Η τουρκοκρατία

Στην τουρκική κυριαρχία τα Χανιά περνάνε το 1645 και ολόκληρη η Κρήτη από το 1669. Οι περισσότεροι χριστιανικοί ναοί μετατράπηκαν σε τζαμιά. Σήμερα σώζεται (χωρίς το μιναρέ που κατεδαφίστηκε) το Κιουτσούκ Χασάν Πασά Τζαμισί (το Τζαμί του μικρού Χασάν Πασά) ή Γιαλί Τζαμί, στο Λιμάνι, το οποίο δημιουργήθηκε πάνω στα ερείπια μικρού μονόχωρου ναού. Αναστηλώθηκε πρόσφατα και χρησιμοποιείται ως χώρος εκθέσεων. Εκτός από τη Σπλάντζια, διασώζεται άλλος ένας μιναρές στην οδό Χατζημιχάλη Νταλιάνη, ενώ στο χώρο του τζαμιού λειτουργεί σήμερα βιοτεχνία. Εκεί βρισκόταν το Αγά Τζαμισί, αφιερωμένο στον Αγά των Γιαννιτσάρων. Από την περίοδο της τουρκοκρατίας σώζονται ακόμη χαμάμ (στην οδό Κατρέ) και μουσουλμανικές κρήνες, όπως στη γωνία της οδού Χάληδων, στο Σαντριβάνι, στο βενετσιάνικο μέγαρο που λειτούργησε ως Ναυαρχείο, αργότερα ως νοσοκομείο και, επί Κρητικής Πολιτείας, ως Δημαρχείο. Δεν σώζεται το μουσουλμανικό περίπτερο αραβικού ρυθμού που υπήρχε στην πλατεία της Σπλάντζιας. Υπάρχει ακόμη ο Πλάτανος, όπου το 1821 κρεμάσανε τον επίσκοπο Κισάμου Μελχισεδέκ Δεσποτάκη, που ήταν από τους αρχηγούς της Φιλικής Εταιρείας στην Κρήτη, και τον δάσκαλο διάκονο Καλλίνικο που καταγόταν από τη Βέροια.

Η επανάσταση του 1821 στην Κρήτη καταφέρνει να επιβληθεί σε ολόκληρο το νησί εκτός από τα τρία μεγάλα κάστρα. Ο Σουλτάνος ζητάει τη βοήθεια των Αιγυπτίων που παρ' ολίγον να καταπνίξουν την επανάσταση. Μέχρι το 1830, η Κρήτη κυβερνιόταν από τους επαναστάτες, όμως το Πρωτόκολλο του Λονδίνου, μετά από επιμονή των ¶γγλων δεν περιλαμβάνει την Κρήτη μέσα στα ελληνικά σύνορα. Οι Τούρκοι παραχωρούν τη διοίκηση της Κρήτης στους Αιγυπτίους, για τη βοήθεια που τους είχαν προσφέρει στην κατάπνιξη της ελληνικής επανάστασης. Στην περίοδο της Αιγυπτιοκρατίας (1830-1840), γίνονται μεγάλα δημόσια έργα στα Χανιά και ανακατασκευάζεται ο Φάρος, που κινδύνευε με κατάρρευση, και τότε παίρνει το σημερινό του σχήμα, θυμίζοντας μιναρέ. Πλησιάζοντας κανείς στο Φάρο μπορεί να διακρίνει και τη μουσουλμανική διακόσμηση.

Η Κρητική Πολιτεία κι η Ένωση με την Ελλάδα

Για την απελευθέρωση από τους Τούρκους γίνονται πολλές επαναστάσεις. Το 1897, μετά την τελευταία επανάσταση, ως συμβιβαστική λύση επιβάλλεται από τις Μεγάλες Δυνάμεις η Αυτονομία της Κρήτης αντί της Ένωσής της με την Ελλάδα. Εκλέγεται Κρητική Βουλή, με χριστιανούς και μουσουλμάνους βουλευτές, ορίζεται από την Ελλάδα ο πρίγκιπας Γεώργιος ως Ύπατος Αρμοστής (κυβερνήτης) της Κρήτης, της οποίας πρωτεύουσα είναι τα Χανιά.

Στην περίοδο αυτή κατεδαφίζεται μεγάλο τμήμα του τείχους. Η πόλη επεκτείνεται κι έξω από το τείχος προς τον κάμπο και το Ακρωτήρι, με ωραιότατα νεοκλασικά κτίρια, προξενεία των Μεγάλων Δυνάμεων κι αρχοντικά, τα Δικαστήρια και τον Κήπο, που δημιουργούνται στο τέλος της τουρκοκρατίας και στην εποχή της Κρητικής Πολιτείας. Με οικοδομικό υλικό και από το τείχος, πάνω στον προμαχώνα Piatta Forma, χτίστηκε και η Δημοτική Αγορά, που φτιάχτηκε το 1913, σαν δώρο του πρωθυπουργού Βενιζέλου για την Ένωση της Κρήτης με την Ελλάδα, που πραγματοποιείται τελικά την 1η Δεκεμβρίου του 1913, μετά τη νικηφόρα για την Ελλάδα έκβαση των Βαλκανικών Πολέμων.

Πηγές:

* Μιχάλης Ανδριανάκης, Η Παλιά Πόλη των Χανίων, εκδ. Αδάμ, 1997.
* Γιάννης Τσίβης, Χανιά 1252-1940, εκδ. Γνώση, 1990.
* Στεφ. Ξανθουδίδου, Ιστορία της Κρήτης, εκδ. Κουλτούρα, Αθήνα, 1981.
* Νίκος Ψυλλάκης, Κρητική Μυθολογία, εκδ. Καρμάνωρ, Ηράκλειο, 1996.